Uitleg van onweer

Inleiding
Onweer is geweldig voor een weer- of natuurliefhebber. Met ontzag kijken we naar de ontladingen, genieten van de dreunen, de imposante wolkenpartijen en bijkomende verschijnselen als hagel, windstoten en windhozen zorgen voor onrustige momenten waarin 'we' alles willen registreren. Een aankondiging van 'kans op onweer' in het weerbericht is altijd hoopvol, jammer dat de meeste onweersbuien altijd voorbij trekken…..

Mocht er toch onweer komen, dan biedt de hier geboden informatie enig houvast om nog beter naar het spektakel te kijken. De oplettende waarnemer ziet, en geniet, immers meer.

Onweer blijft altijd een zeer gevaarlijk verschijnsel. Hou er rekening mee dat niet iedereen het zo fantastisch vindt, maar zorg ook voor je eigen veiligheid! Waar MOET je op letten. Ga nooit open en bloot in het vrije veld staan kijken of fotograferen, een inslag van de bliksem is maar zo gebeurd ; Als je overvallen wordt in het open veld zorg dat je dekking zoekt in een nabijgelegen woning. Is die er niet maak je zo klein mogelijk door op je knieën te gaan zitten, hoofd voorover gebogen, evt. in een 'droogliggende' greppel.

Ga nooit geheel plat liggen, daarmee is het spanningsverschil van voet tot hoofd te groot en dat kan fataal zijn bij een inslag ergens in de buurt! Zoek GEEN dekking onder een alleenstaande boom (of klein groepje bomen), daar kan de bliksem ook inslaan. Een waarnemingsplek thuis, achter glas, is toch ook veel meer comfortabel? Dan kan je ook goed eventuele waarnemingsapparatuur en meetinstrumenten in de gaten houden.

Ontstaan
Onweer is een ingewikkeld fenomeen. Onweer ontstaat in zijn algemeenheid wanneer lucht met grote snelheid omhoog wordt getransporteerd, door een front of door sterke opwarming van de lucht. Daarbij ontstaat statische eletriciteit, ondermeer doordat in de wolk ijs en waterdeeltjes ontstaan. Deze deeltjes zijn negatief, danwel positief geladen. De ijs- en waterdeeltjes zitten allen min of meer bij elkaar in de totale bui. Als de spanning tussen deze twee gedeelten van de wolk, of de spanning tussen de wolk of aarde,te groot word, zal deze spanning vereffend moeten worden, je ziet dat in de vorm van een bliksem. De bliksem is zeer heet, en de lucht op deze plaats zal hierdoor zeer snel uitzetten. Er ontstaat daardoor een drukgolf, die hoorbaar is: de donder.  


Frontaal onweer
De grote geforceerde optilling van lucht die nodig is voor het ontstaan van grote cumulonimbuswolken komt regelmatig voor bij een front. Een front is de scheiding tussen twee verschillende luchtsoorten, in de regel een koude en een warme luchtsoort. Met name de koufronten kunnen onweer veroorzaken.

Als koude lucht warme lucht ontmoet zal deze lucht, die nu eenmaal iets zwaarder is vanwege de lagere temperatuur, als een wig onder de warme lucht schuiven. De warme lucht wordt snel omhoog getransporteerd, kan condenseren en er ontstaan in sommige gevallen stevige buienwolken. Deze buien zijn dan gegroepeerd langs de totale frontlijn, die vele honderden kilometers lang kan zijn. Het is daarentegen vaak een relatief smalle lijn van ca. 50 km. breed die soms erg snel kan passeren. Soms wel met snelheden van 70 km/uur. In een uurtje tijd kan dus het gehele koufront, met heftige regen, en onweer, passeren.

Het verloop van frontaal onweer gaat ongeveer als volgt:
De wat vlagerige zuidenwind trekt aan, de luchtdruk zakt verder weg, en zeker in de zomer kan de temperatuur vlak voor het front -door de zuidenwind- nog flink stijgen. Het kan dan ook wat benauwd of broeierig aanvoelen. Soms zijn er eerder op de dag al wat kleine stapelwolkjes met 'kanteelachtige uitstulpingen' verschenen, de zogenaamde 'altocumulus castelanus', of wat warrige schapenwolken 'altocumulus floccus'. Vrij snel nadert ineens vanuit het zuidwesten een donkere lucht, soms met een imposante rolwolk.

Precies achter de rolwolk, of de eerste donkere wolkenband, kan het gaan plenzen. Zomers kan het zeer intensief bliksemen. In de winter blijft het vaak beperkt tot een enkele spontane klap. De regen valt met bakken uit de lucht, zware windstoten kunnen voorkomen alsook hagel. De luchtdruk kan raar schommelen, naar boven en naar beneden. Op een barogram (verloop van de luchtdruk in de tijd) wordt dat zichtbaar als een lijn met een hobbel erin. Men noemt dat een 'onweersneus'.

Vrij snel, na een uur, is de temperatuur gedaald, de lucht is wat droger geworden en het kan zelfs opklaren, als zachtjes de donder nog naroffelt in het oosten. We tappen de neerslag af en gaan aan het werk om deze situatie weer eens haarfijn op te tekenen in onze waarnemingsformulieren. Altijd een mooi moment.

Zomers onweer
Deze benaming is wat onvolledig. Bedoeld wordt een meer geïsoleerde bui die ontstaat door plaatselijke verwarming van de -wat onstabiele- lucht. Dat komt vaak voor in de zomer omdat dan de opwarming van de aarde het sterkst is. Boven zee (en aan de kustlijn) kan dit type onweersbui juist in de herfst optreden als het zeewater nog warm is en de lucht al aan het afkoelen is.

Er is dus geen sprake van een frontale zone, hoewel sommige buien van dit kaliber kunnen uitgroeien tot zulke geweldige complexen dat de luchtdruk fors daalt en er een minidepressie ontstaat waarin frontale elementen zijn terug te vinden. Van belang is dat er onstabiele lucht is, lucht snel afkoelt met toenemende hoogte (bijvoorbeeld meer dan 1 graad per 100 meter). Als het aardoppervlak wordt verwarmd zal de lucht erboven opstijgen en afkoelen.

Als de lucht onstabiel is zal de bel warme lucht echter kilometers hoop kunnen opstijgen en zo een buienwolk kunnen vormen. Vaak is de lucht'voorwaardelijk' onstabiel. Het gaat goed tot een bepaalde temperatuur, als de lucht een bepaalde temperatuur behaald zal die ineens ver gaan opstijgen. Dat is zomers vaak het geval. Zeker als de lucht dan veel vocht bevat. De omvang van dergelijke buien is zeer divers, soms maar 5 kilometer in doorsnede, soms complexen van 100 kilometer…

De verwachting waar deze dan vallen en wanneer is dan ook erg moeilijk. Hoewel de volgende gebieden wel de meeste kans maken op dergelijke buien:

In de zomer:
Limburg, Brabant, Zuidelijke en oostelijke Veluwe, De achterhoek en de Betuwe
In de herfst:
Kust vanaf Den Haag tot en met de Waddeneilanden, Noordzee, waddenzee, IJsselmeer en IJsselmeer'kust'

Verloop van een zomerse onweersbui, een voorbeeld.
Een warme zomerweek. De afgelopen dagen liep de temperatuur steeds verder op. Eerst 22, daarna 25 en nu al bijna 30 graden. De wind is wat zuidelijk, soms zuidoost. Het is wat vochtiger geworden en de luchtdruk kan soms ronduit laag zijn (1010 of minder). Ook deze dag lijkt erg mooi te worden, de zon schijnt en de temperatuur loopt snel op.
Maar dan, het is 1500 uur in de middag en langzaam smeert de lucht dicht met hoge bewolking waarin de zon waziger wordt. De lucht is wat gelig/grijs. De wind laat de grote onweersbuien die boven Frankrijk zijn ontstaan onze kant opkomen en we zien als eerste de top van de bui deze kant opdrijven. Na een uur hoor je het rommelen, dat langzaam dichterbij komt.

Het wordt aardedonker, overdag, en het gaat plenzen…., de wind valt meestal mee, maar er kunnen wel zeer grote hagelstenen tot 5 cm doorsnede vallen. De temperatuur gaat langzaam wat naar beneden, maar echt koud wordt het niet direct. Het kan uren achtereen fel bliksemen, soms wat minder, soms wat meer. Vaak zijn er in de bui echte 'onweershaarden' waar veel bliksems uit komen, en die langzaam met de wind verder trekken. Tot in de nacht rommelt het, de bui regent langzaam uit, er zijn vele tientallen milimeters regen gevallen en de volgende morgen start wat nevelig, maar de dag kan weer net zo warm worden. En er kan weer onweer voorkomen in de middag of avond. In sommige gevallen kan een dergelijk verloop zich wel gedurende tien dagen achtereen herhalen! Spektakel natuurlijk, en veel werk voor de weeramateur. Maar ook wel vervelend omdat hierbij veel schade kan optreden ten gevolge van de hevige regenval, modderstromen, hagel, misoogsten etc.

Waar moet je op letten?

Soorten bliksem
Het onweert; met andere woorden, we zien een bliksem en horen de donder. De bliksem kan echter zeer veel vormen aannemen. Hieronder een overzichtje van wat bekend is, en zo mogelijk geïllustreerd met een foto of tekening.

Weerlicht
Je ziet geen bliksem, hoog in de wolken, of in de verte onweert het en je ziet alleen de lucht 'oplichten'. Pas als je de donder ervan hoort mag je het ook daadwerkelijk op jouw waarnemingsplaats noteren als 'onweer'. Sommige onweerswolken produceren vrijwel alleen maar weerlicht, meestal in de zomer. In de winter daarentegen zijn de ontladingen vaak sterk wolk-aarde gericht, en vaak ook zeer krachtig.

Lijnbliksem
De bekende vorm, die ieder kind kan uittekenen; een lange straal van wolk naar de aarde (vaak naar een uitstekende boom, kerktoren of gebouw), soms gevorkt. Vaak licht de bliksem een paar keer op, meerdere ontladingen gaan door het zogenaamde ontladingskanaal -dat je dus ziet- van aarde naar wolk of vice versa. Deze bliksems komen ook voor tussen wolken onderling.



De kleur van deze ontladingen zegt vaak veel over de plaatselijke samenstelling van de lucht; Wit: droge lucht, weinig regen Gelig/groenig; zware regen en/of hagel nabij Rood/roze: veel stof en vocht in de atmosfeer, wees beducht op eventuele windstoten, ook vaak veel regen nabij. Vuurpijlbliksem Vanaf de aarde gaat relatief heel langzaam een bliksem naar de wolk omhoog, dat duurt soms wel een seconde of meer. Het lijkt alsof een vuurpijl wordt afgeschoten. Wordt erg weinig waargenomen of gemeld.

Parelsnoerbliksem
Een 'gewone' gevorkte lijnbliksem die in stukjes uiteenvalt. Soms is het gewoon een optisch bedrog als een heel sterke bliksem nagloeit in onze ogen en je 'vlekjes ziet'. Ze bestaan echter zeker. Als de stukjes uiteenvallen lijkt het op een parelsnoer. Een parelsnoerbliksem wordt vaak gevolgd door meerdere parelsnoerbliksems, soms via het zelfde 'kanaal', en de vorm van de bliksems lijkt soms zeer sterk op elkaar. Deze bliksems komen voor bij zware onweerscomplexen. Opmerkelijk is dat de donder ook wat 'gebrokkeld' door komt.

Tekening van een parelsnoerbliksem, zoals gezien op 9 mei 1988 te Wolfheze.
Tekening: Stefan Jak

Bolbliksem
Het grote mysterie van de weerkunde. Vaak waargenomen, geschilderd en getekend. Goede foto's zijn er echter niet. Een bolbliksem ziet er uit als een gloeiende bol ter grote van een flinke voetbal die op telefoondraden, electricteits-masten en daken kan 'dansen' en soms spontaan door een raam of muur, of schoorsteen een huis kan binnen dringen en uiteen kan ploffen. Met veel schade.

Een dergelijke bliksem kan seconden lang in stand blijven en hoe het wordt veroorzaakt is onduidelijk. Bolbliksems plegen voor te komen bij zware onweerscomplexen. Aan de andere kant, de kans op een dergelijke bliksem is 'per ontlading' klein, dus in een zware bui is die kans' gewoon' wat groter. Dus ook een minder zwaar complex kan wellicht een bolbliksem produceren. Als u denkt dit te hebben waargenomen meldt ons dat! Een geslaagde foto is voor veel wetenschappers een grote prijs waard. Men denkt een goede energiebron te kunnen aanboren als men weet hoe dit werkt. Foto's en beschrijvingen helpen daarbij natuurlijk.

Geluid
Een beetje bliksem zorgt voor veel lawaai. De enorme plotselinge verhitting van de lucht doet deze uiteenzetten, er ontstaat een 'drukgolf' , dat horen wij als de donder. Raar is dat er zoveel soorten geluid zijn. Onweer ver weg is natuurlijk dof en 'traag', een zeer nabij onweer is scherp en soms zelfs angstaanjagend. Maar vele bliksems produceren een apart geluid (zoals de parelsnoerbliksem) We weten niet precies wat het betekent, maar de volgende beschrijvingen zijn treffend:

Auteur: Stefan Jak